Мөнх хаан /1251-1258/

Чингис хааны отгон хүү Тулуйн ууган хєвгүүн Мєнх 1209 онд төрж, 1251 онд хаан ширээнд суужээ.

Алтан ургийн гурав дахь хаан Гүюгийг нас барсны дараа хан хөвгүүд хаан ширээг булаалдан хагаралдаж эвдрэлцэн хоёр тал болов. Өгэдэй ба Цагадайн удмын хаан хөвгүүд нэг тал, Зүчийн хүү Бат, Тулуйн хөвгүүд нэг тал болж, хоорондоо турхиралдав.

Уг нь Гүюг хааныг нас бармагц Бат хан элч зарж Гүюгийн их хатан Огул Хаймишид бэлэвсрэлийн ёс гүйцэтгүүлээд төрийн хэргийг Огул Хаймиш, Чингай Чинсан нарын санал харж шийтгэж байх тун гэж алтан ургийн хан хөвгүүдэд зөвлөжээ.

Гэвч хан хөвгүүд Бат хааны зөвлөснийг хайхралгүй Огул Хаймиш, Чингай нарын үгэнд оролгvй ийнхүү цөм зоргоороо авирлаж байв.

Огул Хаймиш төр хамаарч байхдаа Өгэдэйн угсаанаас ялангуяа Ширэмүнийг хаан суулгах гэж их зүтгэсэн ч санасандаа хүрч чадсангvй.

Эцэст нь Бат хан хөвгүүд, ихэс ноёдыг ордондоо урин залж хуралдай хуралдуулаад аль нэг авьяас чадвартай хүнийг хаан ширээнд суулгая гэв.

Өгэдэй, Гүюг, Цагадайн удам угсааныхан түүнд дургүйцэж, Чингис хааны нийслэл үндсэн нутаг өргөө гэр нь Онон, Хэрлэнд байтал бид Кипчакийн талд очих албагүй гээд өөрсдийнхөө оронд Хотжа, Нагу, Кvнгvр, Тогай, Хархорум хотын дарга Төмөр нарыг явуулжээ.

Гэтэл Сорхугтани бэг "Хан хөвгүүд ахын үгийг ойшоон очсонгүй учир чи ах дүү нарын хамт очиж өвчтэй ахдаа бараалх" гэж Мөнхөд хэлж Батын зүг илгээжээ.

Тийнхүү Сорхугтани бэг Гүюгийнхний хагарлыг ашиглан хүү Мөнхийг хаан суулгах гэж Баттай нууцаар тохиролцуулахаар явуулсан аж.

Мөнхийг Батын ордонд ноёдын чуулганд оролцоход Бат хан "Хан хөвгүүдийн дотроос Мөнх л хаан хvний билэг төгс юм.

Яагаад гэвэл энэ хүн ертөнцийн сайн мууг үзэж, хамаг хэрэг явдлын ашиг зовлонг амсан янз бүрийн оронд олон удаа цэрэг захиран явсан бөгөөд оюун билэг нь олноос хэтийджээ" хэмээн түүнийг хаан болгох саналаа хэлжээ.

Чингис хааны хатад болон Өгэдэйн хатан хөвгүүд элч зарж, Сорхугтани бэг хатан, бусад хан хөвгүүд, ихэс ноёдод "Хан хєвгүүдийн дундаас гагцхүү Мөнх л Чингис хааны засаг, зарлиг хоёрыг нүдээрээ vзэж, чихээрээ сонссон хүн, төр улс цэрэг хан хєвгүүд бидний зол жаргал хэрхэн болох нь түүнийг хаан суулгахад буй" гэж хэлүүлээд их ёслол хийж Мөнхийг хаан ширээнд суулгахаар тогтов.

Чуулган дуусмагц Бат хаан өөрийн дүү Бэрхэд цэрэг өгч Мөнхийн хамт Хэрлэнд очоод түүнийг даруй хаан ширээнд суулгагтун гэж зарлиг буулган мордуулжээ.

Бэрх Монголд ирж Сорхугтани бэг нарын хамт Мөнхийг хаан ширээнд өргөмжлөхөөр хан хөвгvvд, ихэс ноёдын хуралдай зарласан боловч Өгэдэй, Цагадайн угсааны ноёд, Гүюгийн хөвгvvд хүрэлцэн ирэхгүй байсаар хоёр жил болов.

Ингэхэд Бат хаан дүү Бэрх ноёнд зарлиг болон "Мөнхийг хаан ширээнд суулга, хэн зарлигаас гажваас тэр хүн алдах үхэх" гэж хэлүүлжээ.

1251 оны долдугаар сарын эхээр Монголын их гүрний хаан өргөмжлөх Их хуралдайг Бэрх ноён удирдан Хэрлэнгийн хөдөө аралд хуралдуулсан байна.

Тэр хуралдайд Батын хөвгүүдээс гадна Мөнхийн дүү Хубилай, Хүлэг, Муха, Аригбөх нар болон Мөнхсар тэргүүтэй олон ноёд жанжид хүрэлцэн иржээ.

Бэрх ноён Их хуралдайг Хубилайгаар даргалуулав.

Ийнхvv Тулуйн ууган хүү Мөнх 1251 онд Их хуралдайгаар сонгогдон хаан суужээ.

Өгэдэй хаан Мөнхийг багад нь эрдэм номд сургаж, дайн тулаанд авч явдаг байв. Мөнх хаан номын ухаантайгаас гадна цэрэг захиргааны хатуу бодлоготой хүн байсан.

Тэрээр ах дүү 11-үүлээ бөгөөд эдгээрээс Мөнх, Хубилай, Хүлэг, Аригбөх дөрөв эх нэгтэй, Сорхугтани хатнаас төрсөн хөвгvvд юм.

Мөнх хаанаас эхлэн Тулуйн угсааныхан тєрийн эрхэнд гарав.

Мөнх хаан улсын төрийг хямралаас гаргаж хатуу захиргаа тогтоожээ. Орон нутагт даргач, захирагч нарыг нэг бүрчлэн томилов.

Чингайн оронд Балгайгаар чинсан тавьж, Мєнхсарыг их захирагч болгож, хаант улсын цэргийн эрхийг атгуулсан байна.

Булганг их бичээч болгож, улсын бичиг хэрэг алба татварыг эрхлүүлжээ.

Өнгөр ноёнд Хархорумын орд харш сан хөмрөгийг хариуцуулан, Аландарыг дэд сайд болгов.

Эзлэгдсэн орнуудад урьд хаадын нэгэн адил төлөөний сайд суулган захируулж Мухамед Ялавачийг Хятадад, Масуд бэгийг Туркестанд, Мавереннахр, Уйгар, Ферган, Хорезмд, Аргуныг Иранд тус тус томилон суулгав.

Туракина, Гvюг, Огул Хаймишийн үеийн ихэс ноёдод пайз тараан алба татвар олгосон явдлыг буруушаан цөмийг хүчингүй болгож, хойшид хэн хүн эзэн хааны төлөөний сайдын зөвшөөрөлгүйгээр муж хязгаараас элдэв алба татах эрхийн пайз олгох, дур зоргоороо зарлиг тараах явдлыг хатуу хоригложээ.

(Мөнх хаан 1255 онд олон ноёдыг чуулуулж 60 илүү өдөр хуримлан, дараа нь алт торго зэрэг үнэт зүйлсийг хvртээж байжээ)

Мєн өртөө улаа, түүнийг хэрэглэх журмыг улам нарийн чанд болгож, Монгол нутгийн 100 толгой мал тутмаас нэгэн толгой мал татах, 100 хүрэхгүй малтай айл өрхийг албанаас хэлтрүүлж урьдын албаны дутууг хүчингүй болгожээ.

Хятад орон, Мавереннахр нутаг жил бүр баян хүнээс 10 алтан зоос, ядуу хvнээс 1 алтан зоос, Хорасанд баян хүнээс 7 алтан зоос, ядуу хүнээс 1 алтан зоос тус тус татаж байхаар тогтоожээ.

Мөн алба татвар хураагчид элдэв заль хэрэглэж ард олноос хээл хахууль авах зэргийг цаазлан хоригложээ.

Мєнх хааны нэгэн зарлигт өгүүлсэн нь "Хатуу ширүүнээр мөрдөн нэхэмжилж, өнгөрсөн өрийн төлөө битгий маргалд.

Учир нь бид улсын санг нэмэгдүүлэх гэсэн биш харьяат нарын аж байдлыг хөнгөвчлөх гэсэн буй" гэжээ.

Мөн ван ноёдод жилийн пүнлүү амуу тогтоожээ.

Мөнх хаан Монгол гүрний дотоодод хямрал гаргахгүйн тулд ноёд жанжин нарыг аль болохоор эвлэрүүлэх, ялангуяа хаан суулгах явдлыг шийдвэрлэсэн хүчирхэг Бат хаантай зүйг олон тохиролцож байхыг эрхэмлэдэг байжээ.

Бат хаан ч Мөнхийг дэмжиж хаан ширээнд суулгасан учир жинхэнэ эзэн хааны ёсоор хүндэлж байж.

Мөнх хаан түрүүчийн хаадын гадаад бодлогыг үргэлжлүүлж шинэ газар орныг эзлэн авч Монгол гүрний дэвсгэр нутгийг тэлж өргөтгөхөөр шийджээ.

1252 онд Мөнх хаан дvv Хубилайд их цэрэг өгч Сvн улсыг тухайлбал, Дали-Юньнаныг байлдан дагуулах тушаал өгч зvvн урагш мордуулжээ.

Ийнхvv Хубилай 1253 онд Ганьсу мужийн өмнөд хэсгээр байлдаж яваад 1254 оны эхээр Дали-г байлдан дагуулжээ. Хубилай, Урианхайдаа жанжин нарын цэрэг Дали-г байлдан эзэлсний дараа Хятадын өмнөд нутгаар үргэлжлүүлэн байлдан дагуулал хийсэн байна.

Мєнх өөрийн нөгөө дvv Хүлэгээр баруун зүгт хийх дайныг удирдуулжээ. Ийнхүү монгол цэрэг гурав дахь удаагаа баруун зүгт дайлсан гэдэг.

Хүлэгийн цэрэг Ираны сүүлчийн гал голомт болж байсан Исмайлитийн улсыг эзэлж, цаашлан Багдадын Халифт гүрэнг байлдан эзлэх зорилго агуулсан аж.

Хүлэг баруун зүг дайлахаар явахын өмнө 1500 гаруй хятад дархнаар галт зэвсэг хийлгэсэн гэдэг.

Хүлэг цэргээ авч цэргээ баруун зүг явах замдаа өнөөгийн Шинжааны нутаг дахь Цагадайн улсын үр ач нарын угтлага хүндэтгэлийг хүлээж, 1255 онд Самарканд хотод хүрч, тэндээсээ цаашлан явсаар Перс орныг эзлэн суусан Аргун хааны дэмжлэг туслалцааг олжээ.

Хүлэгийн их цэрэг Ираныг эзлэн явсаар 1258 оны хоёрдугаар сарын 15-нд алдарт нийслэл Багдадад 1 цөмрөн орж, алт эрдэнэсийн санг олзолж, Мустасим халифыг алаад дайнаа үргэлжлүүлж явсаар Египетийн Мамлюк эзэн Кутузын цэрэгтэй тулалджээ.

Ингэж монголын их цэрэг Арабын улс орныг шатлан дайлах дайн эцэс болжээ. Ийнхүү Хүлэг өөрийн ах Мөнх хааны зарлигийг гүйцэд биелүүлж Иран улсын эзэн болжээ.

Мөнх хааны хоёр дахь том зорилго бол бүх Хятадыг байлдан эзлэх явдал байв.

Мөнх хааны өөрийн биеэр удирдсан цэрэг өмнөд Сүн улсын гол нутаг Шу-г довтолж, тэндэхийн 20, гаруй чухал боомт хотыг тал талаас нь бүслэн дайрчээ.

Сычуань орчмын гол тєлєв Шу-гийн газар нутагт Монгол хүн дайн хийхэд үнэхээр бэрхтэй байжээ.

Тэр vед Шу-гийн хамгийн том бэхлэлт хот нь Чэнду-фу, Чунцин-фу, Куйчжоу-фу байжээ.

Энэ тулалдаанд Мөнх хаан хараахан ялсангүй хятад оронд хижиг өвчин гарч, тулалдаж байх vедээ Мєнх хаан өвчилж нэгэн Уйгур эмчээр эмчлүүлсэн боловч тусыг ололгvй, хятадын Чунцин хотын умардад орших нэгэн халуун рашаанд очиж биеэ сувилуулахаар явж байгаад зам зуураа 1259 оны наймдугаар сард таалал болжээ.

Мөнх хааны хүү Шилж ихэнх монгол цэргээ авч, эцэг хааныхаа шарилыг хамгаалан эх нутагтаа буцав.

Мөнх хааны шарилыг эх нутагт нь авч ирээд уй гашуудал хийж эмгэнэл гүйцэтгээд, Бурхан Халдун ууланд орших Их хориг гэдэг газар хаадын шарил тавих газар онголсон гэдэг.

Мөнх хаан нас барснаар 54 жилийн түүхтэй Их Монгол улсын нэр өөрчлөгдөн Хятадад төвтэй Монголын Их Юан гэдэг нэртэй эзэнт гүрэн үүсчээ.

Их Монгол улсын дөрвөн Далай их хааны гурав нь (Чингис, Өгэдэй, Мөнх) гадагшаа олон олон аян дайн хийж ертөнцийн талыг эзэлсэн Их гүрний хаад байлаа.

Шинжлэх ухаан танин мэдэхvй сэтгүүлээс: