Ухаан муутнуудыг цээрлvvлэгч Тэмvvжин

МОРИНООС УНАСАН НЬ

Хорезмыг байлдан дагуулсны дараа тал ниутгийн их хаан зургаан жил амьд мэнд байлаа. Тэр Жэбэ, Сvбэгээдэй хоёрыг Европын зvгт тагнуулчаар илгээжээ.

Хоёр тvмэн цэрэг найман мянган км замыг хоромхон зуур довтолгосоор олз омог ч ихтэй ирсэн юм. Олз омгоос гадна ирээдvйн их дайнд хэрэг болох асар их мэдээлэлтэй иржээ. Загалмайтны ертєнц Чингисийн сануулгыг аваад эсрэг зогсох ямар ч арга хэмжээ аваагvй гэдэг. Хорин жилийн дараа Их Монгол улсыг vндэслэгчийн ач хvv Бат хаан Адриатикийн тэнгис хvрсэн тvvхтэй. Их хаан нэгэн vе Энэтхэгт цємрєхєєр бодож байв. Харин Елюй Чуцай шинэ дайнаас илvvтэй байлдан дагуулсан асар уудам нутгаа эмхлэн цэгцлэхийг зєвлєж санааг нь урвуулж чаджээ. Хууль тогтоогч, байлдан дагуулагч Чингис хаан иргэний захиргааны муугvй зохион байгуулагч гэдгээ энд харуулсан юм.

Хотууд, ус сувгийг сэргээн босгож, зам харгуй дээрэмчдээс цэвэрлэгдэж эхлэв. Энэ vеэр ялагдашгvй жанжин даосын дам Чан Чунтай олон цагийн яриа єрнvvлэн мєнхийн амьдралын тухай сонирхож байлаа. Гvн ухаан, бясалгалаас єєр урт насны эмийг мэдэхгvй, vхлийн цагийг зєвхєн тэнгэр л мэднэ гэдгээ Чан Чун шударгаар хэлсэн гэдэг. Хувь тавилангийн тохиолдлоор их хаантан, лам хоёр нэгэн жилийн нэгэн сард єєд болсон тvvхтэй. Оюун ухаан, биеийн цэвэр ариуныг сахигч ламтан нvvдэлчдийг усанд оруулж сургахыг Чингис хаанд ятгасан ч тэрээр єєрєє цусан суулга євчнєєр нас барсан аж. Хувилгаан даяанчаас vхэхийнх нь ємнє гарч байсан vнэр танарыг шавь нар нь хvртэл тэвчихэд бэрх байсан гэх яриа байдаг.

Чингис хааны vхэл нь бас сонин. Монголын нутгаас ємнєд одоогийн Хятадын газар нутгийн хэсэгт оршин тогтнож байсан Тангут улсын эсрэг гэсгээн цээрлvvлэх аян дайнд Чингис хаан 1226 оны сvvлчээр мордлоо. Тэд Чингис хааныг Хорезмын аян дайнд автаад суларна гэж vзээд тэд монголчуудтай хамтрахаас татгалзсан юм. Их хаантан ийм зvйлийг мартдаггvй. Агуу торгон замын хойд цайз болсон Тангутын Хар хот эзлэгдэн сvйтгэгдэж, удалгvй говийн элсэнд "залгигджээ". Зєвхєн XX зуунд Оросын жуулчин Петр Козлов энэ хотын балгасыг нээсэн юм. Дайны сvvл рvv Чингис хааны морь зурамны нvхэнд гишгэхдээ бvдэрч ертєнцийн хагасыг эзэлсэн их хаан унаж хvнд гэмтжээ. Хаантан азгvй тохиолдлыг армийнхнаасаа нууж, хэсэг хугацаанд євчлєєд 1227 оны наймдугаар сард нас баржээ. Зарим эх сурвалжаар тэр 66 настай, єєр эх сурвалжууд 61 эсвэл 72 настай байсан ч гэдэг. Нас барсан Ерєнхий командлагч тулалдаж буй армийн толгойдоо хэдэн долоо хоног "амьд" байв. Тvvний гэрээслэлээр нас барсныг нь ялалтын дараа зарласан ажээ. Дараа нь хааны цогцсыг эх оронд нь авчран нууцаар оршуулсан юм.

Домгоор Чингис хааныг Улаанбаатраас 200 гаруй км затай Бурхан Халдун уулын (барагцаалбал 100 шоо дєрвєлжин км) энгэрт Их хааныг оршуулсан гэдэг. Японы археологчдийн хэсэг 1990 онд тэнд ажиллаад хааны булшийг олоогvй. Мєн Хэнтий аймгийн нутаг дахь эртний Монголын нийслэл Аварга буюу тахилын ханын дэргэд 2001-2002 онуудад малтлаг хийсэн Чикаго хотын эрдэснийн эрэлч Мори Кравиц ч булшийг илрvvлж чадаагvй юм.

ТАЛ НУТГИЙН СУУТАН МЄН VV?
Чингис хааны тухай бvх мэдээлэл нь "эрлэгийн элч" эсвэл Оросын тvvхч Борис Владимирцовын дэвшvvлсэн "зэрлэг суутан" гэх баримтлалаар хязгаарлагдахгvй/ Бvдvvлгээс иргэншилд хvн тєрлєхтний шилжсэн тухай ємнєх шинжлэх ухааны системийн ойлголт тэр нь байсан хэрэг. Тэр системийн дагуу эхлээд "хомо сапиенс" зэрлэг анчин-цуглуулагч, дараалаад эв дvй муутай малчин сvvлд нь газар тариалан эрхлэгч болон харагдаж байлаа. Одоо тvvхчид энэ онол буруу гэдэгт эргэлзэхээ болжээ. Нvvдэлчид зэрлэг байгаагvй, тэдний дундаас хотын соёлыг vvсгэсэн, газар тариаланчид тєрсєн гэдэг нь юу л бол. Харин талын малчид газар тариаланчдаас vvссэн бололтой. Мал аж ахуй эрхлэхийн тулд эхлээд зэрлэг амьтдыг гэрийн тэжээмэл болгох нь зvйн хэрэг. Нvvдлийн мал аж ахуй нь газар тариалан эрхлэж байсан нэгдлийн дунд vvссэн зэрлэг амьтдыг гэрийн болгосон суурин мал аж ахуйгаас гаралтай. Vvнээс vvдэн нийгмийн хєгжлийн тєвшин єндєр тухайлбал, МЭЄ 4000 жилээс малчин малаар хариулахад суралцжээ. Газар тариалан эрхлэгчидтэй эн зэрэгцэн тэднээс дутахгvй аж ахуйг эрхлэх болон мэдлэгээ дамжуулах мєн тvvнчлэн цэргийн эрдэм, засаг захиргааны єєрийн системийг малчид бий болгосон юм. Чингис хааны vндэслэсэн хаант улс тал нутгийн иргэншлийн оргил нь. Галт зэвсэг бvтээж, єлгийдєє байсан шинжлэх ухааны єсєлтєєр хотынхон дараа нь нvvдэлчдийг ардаа хол орхисон билээ. Гэвч монголчуудын эзэн хаан энэ бvгдийг vзээгvй юм. Тиймээс ч "талын зэрлэг" гэсэн муухай нэрийг "тал нутгийн хvн" гэдгээр соливол шударга болно.

ХУВИЛГААН БОЛГОСОН ХААНТАН
Нас барах цагтаа Чингис хаан Арал тэнгисээс Шар тэнгис хvртлэх єргєн уудам нутгийг захирч байв. Тэр нь Ромын эзэнт улсын нутгаас хоёр дахин, Македонын Александрын эзэнт улсаас дєрєв дахин их байжээ. Александрт эцэг нь дээд зэргийн арми, эзэнт улс, Персд довтлох тєлєвлєгєєг нь хvртэл vлдээсэн байлаа. Чингис хаан харин бvхнийг єєрєє олж авсан юм. Александрын улс тvvний vхлийн дараа бутран унасан бол Чингисийн эзэнт улс амьдрах чадвартайгаараа онцлогтой. Монголчууд хаантнаа хувилгаан мэт шvтэж, шинэ ялалт бvр нь тvvнд єргєсєн тахил болж иржээ. Далан жилийн дотор тvvний залгамжлагч нар нь тvvний эзэнт улсыг гурав дахин ихэсгэж, Хойд Хятадын vлдэгдэл, Ємнєд Хятадыг тэр чигээр нь дээр нь Солонгос, Вьетнам, Бримийн хэсэг, Тvвд, Иран, Иракийн хэсэг, Пакистан, Афганистан, орчин vеийн Туркийн нутгийн ихэнх, Кавказ, Орос ба Украин, Польшийн нутгийн ихэнх, Дундад Ази ба
Казахстаныэзлэгдээгvй байсан хэсгийг байлдан дагуулж чадлаа. Алсын аян дайнд Чингисийн удмын тvмтvvд Баруун Европ, Японд хvрэв.

Английн тvvхч Жон Мэнийн тооцоолсноор 1241 онд Вена хотын дэргэд тангнуулийн ангид явж байсан залуу монгол онолын хувьд 1274 онд Хубилай Хааны Хонсю арал руу явуулсан десантад оролцож байсан байж магадгvй. "Pax Mongolica” 28 сая шоо дєрвєлжин км нутагт тархсан юм. Чингис хааны ач хvv Хубилай хаан дэлхийн хуурай газар нутгийн тавны нэгийн эзэн байсан гэхэд эргэлзэх зvйлгvй. Тэр vеийн Евро-Азийнхан Америк, Австрали, Африкийн бvрэн хэмжээг мэдэхгvй байснаар тооцвол Чингисийн алтан ургийнхан Мєнхийн хєх тэнгэрийн гэрээсийг биелvvлэн бараг бvх ертєнцийг нэгтгэж чаджээ. Япон, Энэтхэгээс гадна Египетийн Арабыг эзлээгvй ба бас Унгарын тал нутгийг хоёр дахь Монгол, Баруун Европ, Византийн хэсгийг хоёр дахь Хятад болгож амжаагvй билээ. Хэрэв Єгєєдэй хааны vхэл ирж, Бат хааны удирдлагаар явагдаж байсан аян дайыг зогсоогvй бол Баруун Европ тэсэхгvй л байсан.

Чингисийн эзэнт улсын оршин тогтнож байсан механизмыг Оросын эрдэмтэн Георгий Вернадскийн бvхнээс илvv тайлбарласан юм. Мєнх тэнгэрийн ивэлд байсан монголчууд тvvндээ эрх баригч vндэстэн нь байсан бєгєєд тєр улсын хоёрдугаар зэрэглэлд багтаж байсан турк болон бусад нvvдэлчдийг монголчууд тал нутгийн ахан дvvсийн эвсэлдээ нэгтгэн цуглуулж чаджээ. Энэ ахан дvvсийн холбоо нь Чингисийн алтан ургийнханы улсаас бvрэлдсэн Монголоос Украин хvрсэн тал нутаг болсон юм. Тэнд эзэнт улсын цєм нь цэргийн хvчний нєєц нь байлаа. "Хоёрдугаар зэрэглэлд" нь нуvдэлчдийн байлдан дагуулсан хот сууриныхан болсон юм. Тал нутгийн дотоод зам харгуйгаар харилцан нvvдэлчид хvчээ хурдан цуглуулан суурин олны бослого хєдєлгєєнийг тэр дайруд нь дарахаас гадна алсын аян дайнаас олз омгийг цуглуулж чаддаг байв.

АЧИТ ХVН ЭСВЭЛ ХОРОН МУУ САНААТ
Чингис хааны байлдан дагуулалт Хятад, Дундад Ази, Зvvн Европ, Оросын тvvхийг эргvvлэв. Бут ниргэснийнх нь дараа ус сувгийн систем нь монголчуудын хамгаалалт бєгєєд худалдаа наймааны зарчмын хувьд шинэ журам бий болон шинэ боломжууд нээгдсэн байна. Зvvн ємнєд Азийн чинжvv, Хятадын торго, шаазан Европ, Арабын ертєнц рvv тасралтгvй хєвж байлаа. Захиргааны vйл ажиллагаа эрс сайжирч, татварын шинэ хатуу журам тогтоогдлоо. Хамгийн гол нь Евро-Азийн баруун ба зvvнийг нэгтгэсэн нэгдмэл харьцангvй тайван орон зай бий болсон явдал. Даос даянч Чан Чун Чингис хаантай уулзахаао 10 мянган км зам туулан ирэхэд нь хэн ч тvvнд гар хvрч байсангvй. Несториан шашны лам Раббан бан Саума гэгч Хятадаас гаран 1285 онд Ромын хамба, Английн хаантай очин уулзаж байв. Плано Карпини, Биллем Рубрук, Венецийн худалдаачин Марко Поло, орос, хятад, мусульман худалдаачид Монголын єртєє дамжин тэр vедээ асар их замыг хурдан туулж байжээ. Тухайлбал, Плано Карпини Ижил мєрний Сарай хотоос Хархорин хvртлэх 4500 орчим км замыг 104 хоногт туулсан бол Лионаас Киев хvртэл хоёр мянган км замыг туулахдаа тэр арван cap зарцуулж байлаа.

Телеграф гарч иртэл Монголын шуудан мэдээлэл дамжуулахдаа хамгийн шилдэг нь байсан. Хятадын иргэншлэлийн бvтээл цаас, цаасан мєнгєний vйлдвэрлэл болон зарим тvvхчдийн vздэгээр дарийг монголчууд л Европт нэвтрvvлсэн аж. Хєх мєрний инженерvvд Иракт суваг татахыг хянаж, Оросын мастер Кузьма Гюуг хааны хаан ширээг урлаж, Францын мастер Буше Хархорины Мєнх хааны ордонд "мєнгєн мод" бvтээж байв. Ном хэвлэхтэй харьцуулахуйц соёл-мэдээллийн их "дэлбэрэлт" гарсан юм. Тэр нь бvх шашин, шинжлэх ухаан, урлагт сайнаар нєлєєлсєн билээ. Америкийн нээсэн нь шууд бишээр ч гэсэн Чингис хааны нєлєєтэй. Тэр нь Монголын эзэнт улс бутарсны дараа европчуудын нэгдмэл Евро-Азийг нэгтгэх эрмэлзэлээр хийгдсэн юм. Христофер Колумбийн ширээний ном нь Марко Пологийн "тартарын ороны адал явдал" байсныг мартаад хэрэггvй. Итгэл vнэмшлэлийн эрх чєлєєг хангах, амар тайвныг сахиулах нь тєдий чинээ харигслалаар хийгдэж байсныг бас мартаад хэрэггvй. Чингис хаан ба тvvний алтан ургийнханы байлдан дагуулалт єєрєє асар их хvмvvнлэгийн сvйрэл дагуулсан нь мэдээж. Тvvнтэй XX зууны дэлхийн дайны vр дагаварыг зvйрлvvлж болно.

Монголчууд Хойд Хятадыг байлдан дагуулсны дараа гэхэд л хvн ам нь XIII зууны эхэн vетэй харьцуулахад наад зах нь тал хувиар хорогдсон байлаа. Плано Карпини Киев хотоор дайран гарахад тэнд хэдхэн зуун хvн газар гэрт амьдарч, орчины тал нутаг нь хvний ясаар дvvрсэн байжээ. Эзлэгдсэн орнуудын хvн амын монголчуудыг vзэн ядах нь дараа нь шинэ хэв журмаар vvссэн ямар ч буянаар дарагдаагvй. Эцсийн эцэст Чингисийн эзэнт улс бутран сарнинаж эрх баригч vндэстэн 1206 онд "Монгол хєтєлбєрийг" хэрэгжvvлж эхэлсэн Хэлэн, Ононыхоо тал нутагт буцлаа. Хvчирхийлэлээр тєрсєн бодлого эхлээд амжилттай байсан ч сvйрэх тавилантай гэдэг ертєнцийн адил хуучин сургааль ийнхvv дахин батлагдлаа. Ялагдал vзээгvй их хаан тvvхтэй хийсэн тулаандаа ялагдсан юм.

Григорий Козлов “Вокруг света” сэтгvvл, 2006 оны, дугаар 6, ОХУ

“МЯНГАН ЖИЛИЙН ХYН, УУХАЙ”
Орчин vеийн Монгол дэлхий ертєнц бас єєртєє "агуу их эринтэй" байснаа сануулах боломжийг алдсангvй. Монгол улсыг 1206 онд байгуулсан анхны Их хуралдай хийгдсэн цаг нь яг нарийн тогтоогдоогvй тул энэ ойг 2006 ондоо бvтэн жилийн турш тэмдэглэхээр шийдлээ. Монгол улсын Ерєнхийлєгч Н.Энхбаяр нэгдvгээр сарын 1-ний єдєр Улаанбаатар хотын тєв талбайд тєрийн далбааг мандуулж "Нvvдэлчин омгийнхон мянган жилийн хvн Чингис хаатай нийлсэн" баяр ёслолын нээлтийг зарлав. "Их Монгол улс байгуулагдсны 800 жил" гэсэн уриан дор нэгтгэсэн арга хэмжээг зохион байгуулах комисс єргєн дэлгэр хєтєлбєр боловсруулсан байна. Vvнээс ємнє Чингисийн эзэнт улс ба Чингис хааны дэлхийн тvvхэнд оруулсан хувь нэмрийн талаар Монголд єргєн хэлэлцvvлэг явагдсан юм. Бараг бvгд л "торгон замын аюулгvй байдал" нь Хятад, Дундад Азид хийгдсэн "чраглал" мэтийн хэрэг явлаас чухал гэсэн дvгнэлтийг хийжээ. "Талын эзэнт улс торгон замыг хамгаалагч" тvvнийг vндэслэгч нь байлдан дагуулагч биш харин "єнєєгийн даяарчлалын урьтатгал болсон газар нутгийн нэгдлийг хийж цуглуулагч нь болсон" гэх уриа бараг бvгдэд таалагдсан аж. Бас тvvнчлэн "энэ баярыг єргєн тэмдэглэх" гэсэн Улаанбаатрын албан ёсны оролдлогыг НVБ-ын Ерєнхий ассамблей єєрийн тогтоолоор дэмжиж энэ байгууллагын гишvvн орнуудыг баярын арга хэмжээнд оролцохыг уриалав.

Яаралтай шилжvvлэн оршуулсан Сvхбаатар, Чойбаясангийн бунханы бууринд Засгийн газрын ордны ємнє дэлхийг донслогчийн есєн метрын ширээндээ заларч байгаа хєшєєг хоёр талд нь тvvний алдарт залгамжлагч Єгєєдэй, Хубилай хоёр хааны долоон метрын хєшвєгєєр чимэглэн босголоо. Улаанбаатарын олон улсын нисэх буудлыг Чингис хааны нэрээр нэрлэв. "Єнгєрснєєс єнєєд буухиа дамжуулах" арга хэмжээ шил дараалан явагдлаа. Засгийн газрын ордонд Гvюг хааны тамганы хувилбарыг, Зам, тээвэр, аялал жуулчлалын яаманд Монголын эзэнт улсын єртєєний зургийг, Хууль зvй, дотоод хэргийн яаманд "Их цааз" хуулийн эмхтгэлийг дамжуулан гардуулав. Ер нь яам бvр л єєрийн дурсгалтай vлдлээ. Харин лусын сvр хvчийг илтгэх цэргийн хар тугийг Монголын армийн хучний бэлгэдэл болгон аль эрт ерээд онд авсан Батлан хамгаалах яам л энэ удаа "бэлэггvй" vлдэв. Монголын сvр хvчний бусад бэлэгдлvvдийг єнгєрсєн гуравдугаар сард "Монголын цэргийн урлаг ба зэвсэглэл" гэсэн vзэсгэлэнгээс харж болох байв. Гэхдээ л соёлын арга хэмжээ нь дайныхаасаа давсан юм. Энд хєємийн наадам, "Монголын мисс" тэмцээн, "Монгол амьдралын хэв заяг" гэсэн уран зургийн vзэсгэлэн, "Монголын босоо vсэг* баримтат кино, "Єэлvн эх" дуурь гээд олон арга хэмжээ явагдсан ба одоо ч vргэлжилсээр байна.

Монголын хєгжмийн амьдралыг эргvvлсэн "Чингис хаан" дуурийг "Хар чоно" хамтлаг тоглосон нь соёлын арга хэмжээний оргил нь байв. Монголын бvх аймаг сумын наадам эхлэхийн ємнєхєн Улсын их хурал ёслолын хуралдаан хийлээ. Улсын гол баяр наадмыг ардын хувьсгалын ойн єдрєєр долдугаар сарын 11-нд нийслэлд хийж монголчууд долоо хоногийн турш наадамдав. Чингисийн хэвтvvл цэргvvд есєн хєлт тугийг тєв цэнгэлдэх хvрээлэнд авчирснаар их баяр наадам эхлэв. Мєн энэ єдєр Улаанбаатраас 50 км-ын зайтай тазарт Чингис хааны 40 метрын єндєртэй том хєшєєний шав тавих ёслол боллоо. Энэ хєшєєг тойрон музей, жуулчлалын цогцолбор 2008 он гэхэд босох юм. Олон улсын монголч эрдэмтэдийн чуулган Монголын эзэнт улсын тvvхэнд vнэлэтээ єгєх нь энэ жилийн баярын дvгнэпт нь болох ёстой.

Ардын эрх сонин 211 /489/
Ш. Мягмар